Park Krajobrazowy CHEŁMY
Park Krajobrazowy
„Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a jego celem jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania”(art.24 ustawy). Park krajobrazowy tworzony jest w drodze zarządzenia wojewody po uzgodnieniu z sejmikiem wojewódzkim. Wojewoda także powołuje dyrektora parku, który wraz z kilkuosobowym zarządem sprawuje opiekę nad parkiem i urzeczywistnia jego cele. Parki krajobrazowe obejmują stosunkowo duże obszary o walorach krajobrazowo – przyrodniczych bardzo wysokich, służą nie tylko ochronie przyrody, lecz w równym stopniu turystyce krajoznawczej. Ponieważ wysokie walory krajobrazowe utrzymują się zazwyczaj na obszarach gospodarczo niedorozwiniętych i słabo zaludnionych, parki krajobrazowe spełniają także doniosłą rolę w promocji takich obszarów i kulturowym dowartościowaniu lokalnych społeczności. Na koniec 1996 roku w Polsce było 106 parków krajobrazowych, co stanowiło 6,8% powierzchni kraju.
„Chełmy”
Powierzchnia, położenie i rzeźba terenu
Nazwa Chełmy nawiązuje do słowiańskiego źródłosłowia z XIII – XIV w. „Chlome” oznacza wzgórza.
Park krajobrazowy zajmuje powierzchnię 148,8 km2, zaś otulina 135,7 km2. 12 grudnia 1997 roku rozporządzeniem Wojewody powierzchnia Parku została zwiększona do 159,99 km2, a otuliny zmniejszona do 124,7 km2.
Leży na terenie gmin: Męcinka, Paszowice, Złotoryja. Strefa otulinowa obejmuje dodatkowo nieznaczną część gminy Krotoszyce oraz obszaru należącego do miast: Jawor i Złotoryja.
Park chroni fragment wschodniej części Pogórza Kaczawskiego w Sudetach Zachodnich. Jest to teren wyżynny z dominującymi tu wysokościami 350 – 400 m n.p.m. Do najwyższch kulminacji Parku należą:
1. Mszana (475 m n.p.m.),
2. Jastrzębna (468 m n.p.m.),
3. Czartowska Skała (463 m n.p.m.),
4. Rosocha (464 m n.p.m.).
5. Dębnica (463 m n.p.m.).
Najniższy zaś punkt Parku znajduje się na wysokości 188 m n.p.m. na wschód od wsi Sichów, w dolinie potoku Błotnica. Znamiennym rysem krajobrazu północno – wschodniej części „Chełmów” jest wyraźnie widoczna w terenie krawędź, oddzielająca obszar górzysty od części nizinnej Dolnego Śląska. Do innych ważnych elementów rzeźby krajobrazu należą: płaskie zrównania na wysokości powyżej 350 m n.p.m. z licznymi rozczłonkowanymi płaskodennymi dolinami; głęboko wyżłobione dolinki wcisowe, niekiedy o cechach przełomów; pagórki twardzielowe, zbudowane ze skał odporniejszych niż te, które występują w ich otoczeniu.
Dane historyczne
Park leży w całości w granicach historycznych Śląska. Znajdują się tu liczne relikty kultury materialnej typowej dla pogranicza polsko – czesko – niemieckiego, a jej najstarsze ślady spotyka się na peryferiach Parku wzdłuż rzeki Kaczawy, Nysy Szalonej i jej dopływów. Istnieją tu liczne grodziska oraz zachowane fragmenty wałów obronnych tworzących łańcuch umocnień wzdłuż szlaków komunikacyjnych. O wczesnośredniowiecznym osadnictwie na tym terenie świadczą również najstarsze historyczne wzmianki o miejscowościach (wieś Słup była wymieniona po raz pierwszy w roku 1127, Chełmiec w 1202, Pomocne w 1203, Pogwizdów w 1202, Sichów w 1217). Ważną rolę w rozwoju osadnictwa odegrał zakon Cystersów z Lubiąża, którego działalność trwała od XIII do XIX w. Widoczne są ślady działalności zakonu w Winnicy – kompleks budynków zarządu dóbr z XIII w. oraz w miejscowościach takich jak Słup, Pomocne, Męcinka, Chroślice oraz droga krzyżowa z Męcinki na Górzec (XVIII/XIX w).
Od wczesnego średniowiecza w okolicach Złotoryi poszukiwano złota, gdzie eksploatowano je w XIII w. O rozwoju górnictwa w czasach prehistorycznych na obszarze Parku świadczy odkrycie tu stanowiska żużla żelaznego z okresu halsztyckiego. Najstarsze wzmianki o górnictwie sięgają XVI w. i odnoszą się do kopalni miedzi oraz innych kruszców w okolicach Chełmca i Leszczyny. Ożywienie działalności górniczej miało miejsce również w XVIII w., w drugiej połowie XIX w. oraz XX w. Ślady działalności górniczej i hutniczej są w znacznym stopniu zatarte, jednak w kilku miejscach widoczne są jej skutki:
· ślady działalności wydobywczej miedzi – na południowy – zachód od Chełmca w dolinie Staruchy oraz w okolicy Leszczyny i Kondratowa,
· sztolnie kopalni rudy żelaza (czynnej do 1945 roku) w okolicach Dębnicy i Górzca,
· ślady eksploatacji hematytu z lat 1858 – 1938 – 45 na północ od Stanisławowa.
Zarys geologiczno – morfologiczny
Park krajobrazowy „Chełmy” należy do jednostki geologicznej zwanej metamorfikiem kaczawskim o charakterystycznej piętrowej budowie. Wyróżnia się w niej piętro dolne zbudowane ze skał sfałdowanych i słabo przeobrażonych starszego paleozoiku oraz piętro górne utworzone ze skał nie zmienionych, należące do górnego karbonu, permu, triasu i górnej kredy. Serie skalne wchodzące w skład obu pięter są pocięte uskokami tektonicznymi, powstałymi w trzeciorzędzie. Wówczas to wydostawała się na powierzchnię Ziemi lawa bazaltowa, wykorzystując głęboko sięgające pęknięcia skorupy ziemskiej. W okresie kambru i starszego paleozoiku obszar dzisiejszego Parku był zalany morzem, na dnie którego osadzały się piaski, iły, muły oraz działał wulkanizm podmorski. Stąd w południowej jego części występuje potężny kompleks zieleńców, które powstały z przeobrażenia law wulkanów podmorskich. Skutkiem gwałtownego ochłodzenia spowodowanego zetknięciem się jej z wodą lub przesyconymi osadami morskimi, krzepnąca lawa rozpadała się na kuliste lub elipsoidalne, spłaszczone formy zwane poduszkami lub puklami, które obserwować można w serii zieleńców m.in. Wąwozu Myśliborskiego. Natomiast w północnej części „Chełmów” kompleks skał osadowych uległ najpierw lityfikacji, a następnie został sfałdowany i przeobrażony w kompleks fyllitów, łupków i kwarcytów. na południe od masywu Mszana – Obłoga występują sylurskie łupki graptolitowe. Pod koniec paleozoiku w prawdopodobnym związku z krzepnącymi granitami powstały żyły mineralne zawierające związki miedzi, cynku, ołowiu i żelaza (Stanisławów, Chełmiec, Lipa, Mysłów). Nie jest wykluczone, że powstała wówczas także żyła barytu w Stanisławowie. W dolnym permie osadzały się zlepieńce i piaskowce o czerwonym zabarwieniu , które wypełniają Rów Świerzawy. Z tego okresu pochodzą także ryolity z okolic Kondratowa, Kwietnik czy Świn. W permie górnym wkroczyło morze, którego osady zawierały m.in. siarczki miedzi i ołowiu, w takiej ilości, że ich wydobycie w rejonie Leszczyny dla celów przemysłowych okazało się opłacalne. Osadzały się w tym czasie również wapienie, dolomity, łupki, margle, zlepieńce i piaskowce w okolicach Prusickiej Góry i Jerzmanic Zdroju. Wylewy lawy bazaltowej podczas trzeciorzędowych ruchów tektonicznych (orogeneza alpejska) utworzyły liczne formy pokryw i kominów wulkanicznych, tworząc najwyższe wzniesienia w Parku. Dwukrotne zlodowacenie, jakie miało miejsce w czwartorzędzie pozostawiło osady akumulacji lodowcowej. Pozostałością po lądolodzie są pokrywy żwirów i glin morenowych oraz towarzyszące im głazy narzutowe. Serie skalne objęte są procesami denudacji i erozji.
Flora i fauna
Walorem „Chełmów” niewątpliwie jest bogactwo florystyczne. W Parku rosną aż 44 gatunki roślin naczyniowych, chronionych w Polsce, z których wiele posiada swoje jedyne stanowiska w byłym województwie legnickim. Na terenie Parku można spotkać wiele roślin górskich i podgórskich, rzadkich w skali Polski. Spośród roślin niższych odnotowano tu stanowiska 48 gatunków śluzowców, 18 gatunków wątrobowców oraz aż 178 gatunków i form mchów. Dotychczas stwierdzono 31 gatunków pod ochroną ścisłą oraz 10 gatunków podlegających ochronie częściowej. Są to: śniedek baldaszkowaty, wiciokrzew pomorski, lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, śnieżyca wiosenna, jarząb szwedzki, mieczyk dachówkowaty, gnidosz rozesłany, kruszczyk szerokolistny, kruszczyk błotny, bniec czerwony, przenęt purpurowy, wiechlina odległogłoskowa, miodownik melisowaty, starzec kędzierzawy i wiele innych.
Na terenie Parku występuje zróżnicowana i bogata fauna. Z bezkręgowców na uwagę zasługują pająki, których stwierdzono tu 61 gatunków oraz ślimaki, reprezentowane przez 72 gatunki z 15 grup zoogeograficznych. Spośród bezkręgowców najciekawszy jest minóg strumieniowy, wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt oraz salamandra plamista – Park jest dużą ostoją tego płaza. Bogata jest również awifauna lęgowa tego obszaru z derkaczem (gatunkiem ginącym w Europie), sóweczką, bocianem czarnym, dzięciołem zielonosiwym, krzyżodziobem świerkowym, muchówką białoszyją i małą, pliszką górską, siniakiem, trzmielojadem, zimorodkiem. Żyje tu również duża populacja herbowego zwierzęcia Parku – muflona.
Turystyka i zagospodarowanie turystyczne
Obszar Parku posiada wysokiej rangi różnorodne walory turystyczne:
· wypoczynkowe – związane ze zróżnicowaną rzeźbą odmłodzonego krajobrazu starszych gór (zjawiska paleowulkanizmu) oraz z różnorodnymi lasami mieszanymi,
· krajoznawcze:
· przyrodnicze (rezerwaty przyrody, pomniki przyrody i inne formy ochrony),
· kulturowe (grodziska, relikty górnictwa i hutnictwa metali, architektura sakralna konotacji cysterskiej, architektura świecka z budownictwem wiejskim typu sudeckiego, budownictwo rezydencjonalne),
· specjalistyczne – głównie myślistwo, kolarstwo górskie, wędrówki piesze, turystyka przyrodnicza i narciarska.
Gęsta sieć oznakowanych tras turystycznych z podziałem na:
1. szlaki (ponad 110 km długości) na czele ze „szlakiem brzeżnym” (40 km), „wygasłych wulkanów”
2. ścieżki dydaktyczne:
· „Wąwóz Myśliborski” (4,5 km),
· „Archeologiczna” (6km),
· „Śladami kopaczy” (6 km),
· „Nad Groblą” (6,5 km),
· „Las Świniec” (4 km) dla osób niepełnosprawnych,
· „Synklina Leszczyny” (3 km),
· ścieżki rekreacyjne
· rowerowa „Dookoła Wąwozu” (11 km),
· zdrowia „Bogaczów” (2,5 km),
· spacerowe przy miejscach postojowych (Muchów, Sichów, Paszowice, Nowa Wieś Wielka, Muchowski Las).
3. Miejsca wypoczynkowe (Słoneczna Łąka w Myśliborzu, Bogaczów, Muchów, Leszczyna), przeznaczone głównie dla turystów zmotoryzowanych.
4. Głównym ośrodkiem ruchu turystycznego o tendencjach rozwojowych jest Centrum Edukacji Ekologicznej i Krajoznawstwa w Myśliborzu ze schroniskiem młodzieżowym.
Wartości botaniczne, społeczne i kulturalne Parku
Jest to obecnie najlepiej zachowany obszar leśny w skali całych Sudetów. Drzewostany tego obszaru budowane są przez wszystkie gatunki lasotwórcze Polski. Z racji zaś zajmowania piętra pogórza, bardzo duży udział posiadają gatunki liściaste szerokolistne tj. wszystkie rodzime wiązy, klony, olsze, dęby oraz buk i jesion.
Lasy Parku Krajobrazowego „Chełmy” na Pogórzu Kaczawskim są ważne w skali kraju dla ochrony dwóch gatunków chronionych drzew, a mianowicie dla cisa i brekinii. Już obecnie znanych jest tu 9 naturalnych stanowisk cisa. Kilkanaście obecnie znanych stanowisk brekinii ( w tym liczące po kilkaset okazów drzewiastych) to główna część polskiej populacji tego gatunku. Ostatnio odnalezione zostało stanowisko brzozy czarnej bardzo rzadkiego gatunku drzewa w Polsce
Tu także są jedyne sudeckie stanowiska jaworzyny z języcznikiem zwyczajnym oraz typowo wykształcone lasy klonowo – lipowe.
Teren ten ma również ciekawą przeszłość historyczną i kulturową – znajdował się częściowo we władaniu zakonu Cystersów, wiodły tędy szlaki handlowe.
W skali województwa jest to najwartościowszy obszar nadający się do rozwoju turystyki kwalifikowanej i krajoznawczej.
Jest to obszar o wybitnych walorach krajobrazowych i o różnorodnej budowie geologicznej z unikalnymi reliktami działalności wulkanicznej w skali europejskiej (Plan zagospodarowania przestrzennego „Chełmy”).
